Pieńkowski Adolf (1835–1867), nauczyciel, naczelnik wydziału policji Rządu Narodowego. Ur. 29 XII w Guzówce w pow. krasnystawskim, w zubożałej rodzinie szlacheckiej, był synem Jana, oficjalisty ordynacji zamojskiej, a następnie komisarza policji warszawskiej, i Franciszki ze Śliwickich, bratem Karola (zob.). Ukończył gimnazjum realne w Warszawie, po czym studiował jako stypendysta na uniwersytetach w Moskwie i Petersburgu. W r. 1859 wrócił do Warszawy jako kandydat nauk matematycznych i został nauczycielem chemii w tym samym gimnazjum realnym. Na uczelniach w Rosji miał kontakt z kółkami «czerwonych», natomiast po studiach w Warszawie zbliżył się do «millenerów». W początku kwietnia 1861 starał się przeciwdziałać potęgowaniu się manifestacji narodowych. W r. 1862 spędził pół roku we Francji, «wysłany – jak twierdził – kosztem kraju za granicę dla zwiedzenia rozmaitych naukowych zakładów». Od jesieni t.r. był nauczycielem «chemii, fizyki i technologii» w gimnazjum w Pińczowie. W lutym 1863 przechylił się na stronę powstania i zajmował się zaopatrzeniem oddziału Mariana Langiewicza w czasie jego przemarszu przez pow. stopnicki. W końcu marca został szefem biura i czasowym zastępcą swego przyjaciela Władysława Gołemberskiego, naczelnika cywilnego woj. krakowskiego. Zajmował się w Kieleckiem formowaniem oddziałów, w szczególności oddziału Zygmunta Chmieleńskiego. W połowie lipca wezwany do Warszawy, został wyprawiony z poufną misją do Krakowa dla omówienia z Leonem Królikowskim projektu utworzenia polskiej marynarki wojennej. W połowie sierpnia Rząd Narodowy (RN) powierzył mu zorganizowanie wydziału policji, który miał scentralizować wszystkie czynne w Warszawie policyjne agendy powstańcze, uniezależniając je od organizacji miejskiej. W tym charakterze P. osłaniać miał RN Karola Majewskiego przed zamachami ze strony «czerwonych». Gdy doszli oni do władzy w tzw. rządzie wrześniowym, P. usiłował się im przeciwstawić, ale dymisjonowany i zagrożony wyrokiem śmierci, wyjechał do Pińczowa. W połowie listopada Romuald Traugutt wezwał go ponownie do Warszawy i zlecił mu wznowienie zlikwidowanego przez «czerwonych» wydziału policji. P. uzyskał wówczas przeniesienie służbowe na nauczyciela II Gimnazjum w stolicy Królestwa, lecz został tu na krótko aresztowany. P. należał do bliskiego kręgu współpracowników Traugutta. We wrześniu wydawał „Rozporządzenia Wydziału Policji”; od 10 XII „Rozporządzenia i Wiadomości Policji Narodowej”. Cała jego ówczesna działalność nastawiona była na paraliżowanie działalności «czerwonych». Zagrożony dekonspiracją w ostatnich dniach stycznia 1864, na skutek aresztowania swego sekretarza Emila Laubera, zbiegł 4 II. Od marca pełnił w Paryżu różne funkcje już raczej fikcyjne: naczelnika policji przy Adamie Sapieże, komisarzu RN na Francję i Anglię, następnie komisarza rządowego przy Izbie Obrachunkowej. We wrześniu RN zwolnił go z tego ostatniego stanowiska na wniosek Jana Kurzyny. P. spisał wówczas, jak się wydaje, na żądanie policji francuskiej (pod datą 18 IX 1864 i bardzo złą francuszczyzną) zwięzłą, ale dość cenną relację o swym udziale w powstaniu (Notes sur l’insurrection de 1863, ogłoszoną w tłumaczeniu polskim w: S. Kieniewicz, „Spiskowcy i partyzanci 1863 roku”, W. 1967 s. 13–110).
P. spędził czas jakiś w Gandawie, gdzie podobno «pracował nad nowym sposobem przechowywania mięsa. …wynalazku jednak swego ostatecznie wykończyć nie mógł». W Paryżu należał do założycieli i zarządu Tow. Literacko-Naukowego, zasilał jego „Pismo Zbiorowe” artykułami o «naukach przyrodzonych», miewał popularne odczyty z zakresu chemii dla emigracyjnej młodzieży, prowadził lekcje w Szkole Wieczornej założonej w r. 1865 przez Stowarzyszenie Kapłanów Polskich. Był członkiem Zjednoczenia Emigracji Polskiej (ZEP); w wyborach do Komitetu Reprezentacyjnego (1866) uzyskał tylko 18 głosów. Był także informatorem Prefektury Policji w Paryżu. Parę dochowanych jego donosów o aktywności ZEP nie mogło, jak się wydaje, tej organizacji zaszkodzić. Nie da się określić, czy P. poniżył się do tej funkcji pod przymusem, czy też dla zarobku «przy częstej walce z niedostatkiem», jak pisał przychylny mu Zygmunt Miłkowski, który słyszał też o teoretycznych zainteresowaniach P-ego kryminalistyką, nad którą pono pracował. P. zmarł w Paryżu 30 V 1867, pochowany został na cmentarzu w Montmartre. Rodziny nie założył.
Fot. w: Polska, jej dzieje i kultura, [W. 1927] III 423; – Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol., Dod. s. 48–9; – Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966 s. 61, 81, 443; Borowski A., Organizacja warszawskiej policji narodowej wykonawczej w l. 1863–1864, „Gaz. Admin. i Policji Państw.” 1931 nr 20; Dubiecki M., Romuald Traugutt, P. 1924 s. 79, 102, 139; Jabłoński H., Aleksander Waszkowski, W. 1937; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Maliszewski E., Organizacja powstania styczniowego, W. 1925; [Przyborowski W.], Dzieje r. 1863, Kr. 1919 V 61–3, 83; Ramotowska F., Rząd Narodowy Polski w l. 1863–1864, W. 1978; – Awejde, Zeznania; Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973; Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego 1862–1864, Wr. 1968; Dokumenty Wydziału Wojny Rządu Narodowego 1863–1864, Wr. 1973; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1925 II; Miłkowski Z., Dwaj bracia, „Kur. Warsz.” 1888 nr 1; Mówią ludzie 1863 r., Londyn 1963; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864. Zbiór dokumentów pod red. A. Lewaka, W. 1937 I; Proces R. Traugutta, I–III; Zbiór zeznań; – „Głos Wolny” 1866 nr 97 s. 392, nr 106 s. 429, nr 126 s. 510, 1867 nr 143 s. 578; „Niepodległość” 1867 nr 34; „Ognisko” Z. 1 s. 40; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 366–7; „Rzplta Pol.” 1869 nr 5 s. 40; „Wiara” 1866 sierpień s. 42; – B. Pol. w Paryżu: Muz. Mickiewicza, rkp. 1055, 1106, 1109.
Stefan Kieniewicz